Konstantin Veliki i kult Apolona

KONSTANTIN VELIKI I KULT APOLONA


Jedna od najintrigantnijih tema koje su okarakterisale prvu polvinu 4. stoleća svakako je odnos Konstantina Velikog prema hrišćanstvu. Koliko god imao zasluga za širenje i intitucionalizaciju hrišćanske crkve, toliko je njegova manifestacija te iste vere imala uglavnom nehrišćanske atribute. Na novcu koji kuje od 312. do svoje smrti vrlo su retki prikazi sa hrišćanskom simbolikom. Tako se na Konstantinovom novcu u periodu savladarstva (do 324.) a naročito od 313.-319. javlja predstava Nepobedivog boga (Sol Invicti) a neretko je prikazivan sa svim atributima mitraizma.

Da bi se shvatilo Konstantinovo poimanje vere, treba krenuti od premise da su za njega, odraslog i vaspitanog u duhu tradicije Rima, najvažnija i najpoštovanija božanstva bila ona koja su štitila Rim i rimske vladare što je on sam bio. Kako je mitraistička religija bila opšteprihvaćena u rimskoj vojsci, najviše zbog svog soteriološkog karaktera, dok je su Sol Invictis i Apolon ustanovljeni kao državni kultovi, to je bilo najprirodnije da Konstantin bude i ostane čvrsto vezan tokom svog života za ova božanstva. U nadolazećem hrišćanstvu, kako ćemo videti u daljem radu, Konstantin je prepoznao simbiozu ovih, već poštovanih kultova i kao vladar sve učinio da ova religija dođe na nivo državne vere. Trzavice i nesloga unutar hrišćana i podela na mnoštvo interpretacija ove vere učinile su da on, nakon Nikejskog sabora, odloži dalje angažovanje u institucionalizaciji hrišćanstva i počne da se vraća razmišljanjima i stavovima vezanim za Svemoćnog Boga, sve češće se vraćajući antičkom, prehrišćanskom nasleđu. U narednim redovima pokušaćemo da povučemo paralelu između solarnih kultova koje je poštovao Konstantin Veliki (Apolon, Mitra, Sol Invictus = Nepobedivo Sunce) i hrišćanstva za koje je tako mnogo uradio.


APOLON

Malo je božanstava u antičkom svetu koja su u toj meri imala u sebi zbir odlika drugih božanstava kao što je to slučaj sa Apolonom koji je zakonodavac, mantičar, zaštitnik ljudi i useva, iscelitelj, bog pomorstva i bog smrti. Poreklo njegovog imena najverovatnije je izvedeno iz vavilonske reči appulu (VRATA), odnosno iz imena hetitskog božanstva Appulunas-a, zaštitnika kapija i ulaza što je, pored ostalog, u Grčkoj bio Apolon. Tako je Apolon, preko Vavilona, Grčke sa kolonijama i Etrurije stigao na Apeninsko poluostrvo često poistovećivan sa Mitrom. Razlog za brzo širenje kulta Apolona među Etrurcima leži u njegovoj velikoj sličnosti sa njihovim božanstvom Vejovisom kime se nećemo šire i detaljnije baviti u ovom radu.
Najstarije Apolonovo kultno mesto na Apeninskom poluostrvu – Apolinar – nalazilo se van gradskih bedema, ispred Karmentinskih vrata. Ovo Apolonovo svetilište, jedino u starom Rimu, i hram unutar njega, izgrađeno je i posvećeno 429. godine p.n.e Apolonu Iscelitelju u nadi da on može da ublaži zarazu koja je u to vreme vladala ovim delom Apeninskog poluostrva. Zvanično upražnjavanje Apolona kao nosioca kulta Sunca u Rimskom Carstvu počelo je od vremena Oktavijana Avgusta koji je, u okviru svoje verske reforme a po nalogu Sibilinih knjiga, ustanovio kult Apolona kao jednog od najvećih rimskih bogova kome je bio posvećen i praznik Nepobedivog Sunca (Sol Invictus) a sam Avgust je smatran je njegovim sinom i zemaljskom inkarnacijom. Od 212. p.n.e. ustanovljene su svečane igre u čast Apolona i Dijane, tzv. Apolonijske igre.

Mnogi drugi rimski vladari na čijem se novcu sreće predstava Apolona (Komod, Septimije Sever, Valerijan) negovali su kult ovog božanstva. Ni sam Konstantin do kraja svog života nije prekinuo kovanje novca sa predstavama Apolona ili Mitre. Zapravo, kult Nepobedivog Sunca (Sol Invictus) počeo je da se u Rimskoj imperiji razvija po snažnim uticajem istočnjačkog boga Sunca, otelovljenog u persijskom bogu svetla Mitri. Bog Sol, prihvaćen kao službeno božanstvo Rima u vreme Aurelijana koji mu 274. diže hramove, predstavljao je prirodni derivat grčkih Helija i Apolona sa persijskim Mitrom.


MITRA

Mitra, persijsko božanstvo svetlosti, starije je u odnosu na većinu ostalih rimskih božanstava. Još u 14. st. pre n.e. sačuvao se govor hetitskog kralja Mušila u kome se Mitra poziva za svedoka. Važeći za sina Ahura-Mazde, Mitra je bio sinonim za svetlo koje prethodi Suncu da bi kasnije najpre pobedom nad Solom, bogom Sunca i pomirenjem sa njim, postao glavno solarno božanstvo.
Mitra ima dosta sličnosti sa istorijski kasnijim Isusom: rodila ga je Devica 25. decembra u pećini i poput Isusa, Mitra se na večeri oprostio od svojih 12 učenika i otišao Sunčevim kočijama bogovima. Od svojih sledbenika Mitra je tražio visoki stepen moralnosti, insistirajući na najvećoj čistoti, askezi i čednosti obećavajući kao nagradu lepši život posle smrti jer je on Spasilac čovečanstva. Svojim sledbenicima Mitra daje napitak spravljen od vina i krvi prabika što ima određenu paralelu sa hrišćanskom evharistijom a identično je i krštenje sledbenika zaranjanjem u vodu. Takođe je prisutno učenje o besmrtnosti duše kao i veliki broj simbola koji će se kasnije sresti u hrišćanstvu.

Zbog odbojnosti prema svemu što je persijsko, Mitrina religija nije prihvaćena u Grčkoj ali je od vremena Vespazijana, mitraizam zahvatio celokupnu Rimsku imperiju – Mitrin kult širili su po gradovima trgovci sa Istoka, a u graničnim područjima Orijentalci u rimskim legijama. Njegov kult je uzeo maha u drugoj polovini 2. stoleća kada su ga prihvatili najviši slojevi rimskog društva da bi dostigao je vrhunac sredinom 3. stoleća dok je imperator Komod bio je posvećen u Mitrine misterije.
Brojne su sličnosti između obreda različitih porekla kao što je to slučaj sa Kibelinim, Atisovim, Mitrinim, Baalovim, Dea Sirijinim, Izidinim i Serapisovim. Bilo da božanstva dolaze iz Anatolije, Irana, Sirije ili Egipta, bilo da su muška ili ženska, pokazuju sasvim jednake crte, unose shvatanja koja izgledaju kao da se uzajamno mogu zameniti. Osnova njihove sličnosti je da su to bogovi koji, umesto da su neosetljivi, trpe, umiru i vaskrsavaju. Bogovi čiji mitovi obuhvataju Svemir i čuvaju njegovu tajnu isti su oni čija zvezdana domovina upravlja svim zemljanima i koji samo svojim poklonicima, ali bez razlike na nacionalnost i poreklo, jemče podršku na putu ka njihovoj Čistoći.


KONSTANTIN

Kao mnogima pre njega Konstanciju Hloru i njegovom sinu Konstantinu, nasledniku na mestu cezara Galije i Britanije, najbliže je bilo poštovanje kulta Apolona koji je početkom 4. stoleća bio jedan od najvećih bogova rimskog panteona. Stoga je Konstantin, nakon odnešenih pobeda nad Germanima i Maksencijem u fazi priprema za polazak na Rim, 310. godine posetio „najpoštenije svetilište“, kako ga citira Evsevije misleći na Apolonovo svetilište u Granu, u Galiji.
Boravak u svetilištu i san koji je Konstantin usnio u Apolonovom hramu, protumačen od strane egipćanina Zenona, bitno je uticao na budućeg osnivača hrišćanskog zemaljskog carstva. Tumačenje proročišta da će voljom Apolona vladati 30 godina (tri venca koja mu boginja Nika stavlja na glavu) Konstantin nikada nije zaboravio niti je to učinio njegov biograf Evsevije koji je u panegiricima podsećao na prorečenu vladavinu od 30 godina. Postoje argumentovana mišljenja da je Konstantin u većem delu svoje vladavine sebe poistovetio sa Apolonom, što nije bilo neobičan za vladare koji su živeli u njegovo vreme ili pre njega – Dioklecijan je tvrdio da mu je rodonačelnik Jupiter dok se Maksimijan na isti način pozivao na Herkulesa.
Konstantin nije želeo ništa da menja posle pobede nad Maksencijem iako je usvojio znak u kome se seku slova Hi i Ro. Svečana sednica Kurije u čast Konstantina, oslobodioca Rima, održana je 25. decembra 312. na sam praznik rađanja nepobedivog Sunca (Sol Invictus) što je imalo veoma simbolički karakter. Konstantin je nastavio poštovanje rimskog običaja ustanovljavanja novih vladara na praznik Sol Invictusa tako što je 317. imenovao sinove Krispa i Konstansa cezarima upravo na ovaj dan. O trajnijoj vezanosti Konstantina Velikog za kult Apolona preko praznovanja novog, rađajućeg Sunca (Sol Invicti) svedoči proglas iz 321. godine kojim ovaj vladar Rima izdaje naredbu da sudovi budu zatvoreni 25. decembra radi „poštovanja dana Sunca“ dok njegova vojska, krećući u odsudni boj protiv Likinija 325., sa sobom nosi kao zaštitu Apolonove statue.

Istovremeno, Konstantin na jednom kraju Rima podiže hrišćanske hramove a na drugom postavlja kipove majke Kibele i boga Sunca – (Sol Invictusa) – čija predstava fizički podseća na samog Konstantina. Ovakav odnos Konstantina prema različitim verama može se objasniti ranijim izjednačavanjem Hrista sa životodavnim Suncem – kako Tertulijan navodi da su pojedini hrišćani njegovog doba predstavljali svoga Boga – kakav je bio kult Apolona. Nije isključeno da je Konstantin hrišćansko znamenje na nebu uoči Mulvijske bitke usvojio kao svoje zbog demonstracije samog Sunca, tj. više malih „Sunašca“ kako navodi Evsevije. Nepunih godinu dana pre smrti a u okviru proslave prorečene tridesetogodišnjice vladavine, Evsevije na ovaj deo podseća, između ostalog, Konstantina sledećim rečima koje ne ukazuju na Hrista već Apolona:

Neizreciva svetlost koja potiče od Svevišnjeg Boga, svojim plamenom ne dopušta nam neposredno viđenje njegovog božanstva. Oko nje kruže nebeske vojske, proglašavaju Ga Suverenom, Gospodom i Imperatorom…
…Crpeći iz Njegovog sjaja kao iz neiscrpnog izvora svetlosti, redovi nebrojenih anđela i arhanđela i horovi nebeskih duhova blistaju.
Dok Božija Reč vlada s njim na vekove naš imperator od Boga voljen, koji iz tog božanskog izvora dobija ne znam koje carske izlive, upravlja svetom svih ovih dugih godina. . .
Ujedinjujući četiri moćna cezara u slozi i nebeskoj ljubavi kao četiri konja kvadrige on, uzvišeni aurig, upravlja i vodi ih po celoj zemljinoj kugli: svuda prisutan i nadgledajući sve.

Predstava Boga kao auriga, kočijaša koji upravlja upregnutim konjima, karakteristična je samo za solarne kultove Apolona i Mitre kao i svi ovde navedeni citati.

Da rezimiramo. Konstantin je došao na vlast kao poklonik Apolonovog kulta a neposredno pred kraj života, proslavljajući trideset godina svoje vladavine, episkop Eusebije iz Cezareje, njegov lični biograf i panegiričar, napisao je panegirik više u duhu Apolonijskom nego u Hrišćanskom duhu dok se, sudeći prema pojedinim zakonskim aktima, samo Konstantin nikada nije odrekao Solarnog kulta Apolona ili Mitre.

Simbolika ribe i hrišćanstvo

SIMBOLIKA RIBE I HRIŠĆANSTVO

Arheološki podaci o ribi kao zaštitnom znaku prvih hrišćana

Prvi simbol hrišćanstva kojim su sledbenici Isusovog učenja obeležavali prostore svog stanovanja bila je predstava ribe. Ovaj simbol je, zajedno sa prikazom Isusa kao Dobrog Pastira i vina, sve do kraja 4. stoleća bio dominantan u hrišćanskoj ikonografiji. Najstariji do sada poznati spomenik sa prikazom ribe je otkriven 1865. u okviru groblja Domitillae, koje je deo rimskih katakombi. Oko tačnijeg datovanja postoje neznatna sporenja – italijanski arheolog de Rosi smešta ovaj grob u prvo stoleće, dok ga Beker datuje u prvu polovinu 2. stoleća. Na zidnoj slici predstavljene su tri osobe sa tri vekne hleba i ribom. U Izraelu je, u dvorištu zatvora Magedon, oktobra 2005. otkrivena crkva iz 2. stoleća sa odlično očuvanim mozaičnim prikazom para riba i teksta u kome se Isus Hrist naziva ribom.

U grobovima iz ovog perioda vrlo često se sreće u hrišćanskim grobovima prikaz para riba dok se u Nacionalnom muzeju u Rimu čuva nadgrobni spomenik s početka 3. stoleća sa predstavom dve ribe i natpisom ΙΧΘΥΣ ΖΩΝΤΩΝ („riba života“).

Vreme je nametalo svoje potrebe i u periodu progona bio je neophodan neki znak, simbol po kome će hrišćani međusobno prepoznavati onoga koji pripada njihovoj zajednici vere. Sva je prilika da je zbog svoje opšteprihvaćenosti i zastupljenosti u životu hrišćana riba zvanično postala simbolom hrišćana još pre sabora u Arlu 314. godine. U okviru osmog kanona precizirano je „da se određuje da se priznaje valjanost krštenja (onome) koji zna simbol“. Kao što smo naglasili u ovom radu, najprihvaćeniji simbol u dotadašnjem hrišćanskom svetu je bila riba.

Tek nakon navodne Konstantinove vizije krsta uoči borbe sa Maksencijem 312. godine ovaj znak postaje zaštitni simbol hrišćanstva ali će riba još izvesno vreme nastaviti da se prikazuje na centralnim mestima u hrišćanskim hramovima. Jedan od takvih slučajeva je iz vremena Justinijana u crkvi sv. Eufrazija u Poreču koja je podignuta 553. u čijem se osnovnom delu nalazi mozaični prikaz ribe. Ovde treba naglasiti da se navedeni prikaz ribe, nastao sa kraja 3. na prelasku u 4. stoleće, nalazi u delu poznatom kao Mavrov oratorijum. Istovetan slučaj je sa još par crkava na Siciliji iz ovog perioda o kojima nemamo dovoljno podataka osim što je poznato da su podignute na prelazu iz 5. u 6. stoleće.

Istorijska pojava Isusa i hrišćanstva i njena povezanost sa simbolom ribe javlja se najpre u Novom zavetu, na mestima na kojima On sam sebe alegorijski naziva „ribarem ljudi“. Tertulijan, pisac sa prelaza iz prvog u drugo stoleće, proširuje i objašnjava ovu ideju pišući „da smo svi mi male ribe, sledeći primer našeg ΙΧΘΥΣ, Isusa Hrista, rođeni u vodi“. Kliment episkop Aleksandrije, hrišćanski filosof i svetitelj koji je živeo i radio na prelazu iz drugog u treće stoleće, oko 202. piše najstariju poznatu himnu Isusu, delo Himna Spasitelju Hristu. On ovde podvlači da je Isus „ribar ljudi koji su spašeni, koji svojim slatkim životom vadi iz neprijateljskog potopa iz mora grešnosti“. Sam Kliment je preporučivao svojim čitaocima da na svoje pečate ali i kuće postave znak ribe.

Iz svega do sada iznetog jasno proizilazi da je identifikacija Isusa sa ribom bila u funkciji nekoliko decenija nakon Njegove smrti. Sa druge strane, videćemo kasnije, svet je još pre Isusa bio spreman na Njegov dolazak i spasiteljsku ulogu. Pet stoleća kasnije, Aurelije Avgustin nas obaveštava na koji način se hrišćanstvo povezuje sa rečju „riba“. Prema akronimu koji čine početna slova Ἰησοῦς Χριστός, Θεοῦ Υἱός, Σωτήρ sa značenjem „Isus Hrist, Sin Božji, Spasitelj“ dobija se reč ἰχθύς – riba.

Pre nego nastavimo dalji rad, moramo najpre da se zapitamo – šta je hrišćaninu koji nije znao grčki mogla da znači ova skraćenica na grčkom? Teško je poverovati da je kroz reč ἰχθύς neki stanovnik Galije, na primer, mogao da doživi soteriološku definiciju svog Boga. Čak ni pesma eritrejske proročice Sibile koja govori o dolasku Spasitelja a koju blaženi Avgustin prenosi u celosti, osim toga što u akrostihu daje akronim INΣOΥΣ ΧREIΣTOΣ ΘEOΥ ΥIOΣ ΣOTHP, ni približno ne razjašnjava ono o čemu piše nekome ko nije upoznat sa grčkim jezikom. Ukoliko ova priča, koju je Avgustin čuo i zabeležio, nije plod mašte, ona samo jasnije govori nekih stotinu godina pre rođenja Isusa o Njegovom dolasku davno i prorečenom spasenju ljudi.

Rasprostranjenost kulta ribe i njena simbolika u prehrišćanskoj misteriji

Mnogo pre pojave hrišćanstva, riba je već imala svoje duboko zastupljeno mistično značenje u većini mediteranskih ali i drugih kultovima. Simbolika ribe je raznolika ali se u većini slučajeva svodi na plodnost kao nebeski blagoslov i davanje života, što zbog činjenice da živi u moru (vodi) koje je samo po sebi davalac života, što zbog velikog broja jajašca koja su sama po sebi, takođe, simbol života i plonosti. U ovom kontekstu se srećemo sa njom kod kultova Izide, Hator, Venere, Atargatis, Velike Majke u Efesu koja oko svojih genitalija nosi nisku riba dok joj je oko vrata niska sa simbolima zodijaka.

Riba je istovremeno i muški simbol – u  Ozirisovom kultu riba je čisto falusni, oplođujući simbol dok se u Mesopotamiji srećemo sa filistinskim božanstvom Dagonom (Dag-riba) čiji se kult pominje i u Bibliji. Stara jevrejska Pasha padala se meseca adra (adar-riba) dok su prehrišćanski Jevreji učili da je riba hrana blaženih u raju kao i simbol nebeske gozbe u budućem životu. U hinduizmu se riba sreće kroz kultove Višne, spasitelja u njegovom prvom ovaploćenju i tvorca nove rase, i Varune, zlaćane ribe. Poput mediteranskih misterijskih kultova i ovde riba sibolizuje bogatstvo i plodnost kao što je i atribut božanske ljubavi. U Grčkoj je reč „delfos“ imala dvojako značenje – proročište i riba. U Delfima se stoga u prvo vreme proslavljala Temis, originalna boginja riba. Kasniju riblju boginju Afroditu Salakijsku, proslavljali su njeni sledbenici u sveti dan, petak, kada su jeli ribe.

Na sasvim drugu dimenziju simbolike ribe, njenu povezanost sa zodijakom u okviru kojeg joj odgovara jedan znak, skrenuće nam pažnju tzv. Pektorijev epitaf koji počinje: „O, božanski rode Nebeske Ribe, čuvaj svoje srce nepokvareno, primivši besmrtno vrelo među smrtnicima iz božanskih voda…!“

Imajući u vidu da pun krug Zodijaka traje 25.800 godina, mada se Hiparhova precesija obično zaokružuje na 26.000 godina, dolazimo do činjenice da svaki zodijački znak traje 2150 godina. Brojne prikaze zodijaka viđamo u Egiptu, u piramidama u Denderi i Tebi, na kojima je astrološki znak Ribe prikazan negde sa jednom a negde sa dve ribe. Ova simbolika će se vremenom izgubiti tako da će hrišćani prikazivati najčešće samo jednu ribu označavajući, kao što kaže stih iz navedenog epitafa, Ribu Nebesku.

Astrološki znak Ribe počinje od 150. p.n.e. i traje do 2000. godine naše ere – u eri Ribe zapravo nastupa era Hrišćanstva kao većinske religije na planeti. Kako se u velikom zodijaku znaci kreću retrogradno, Ribi prethodi Ovan, ovome Bik pa Lav a početak ili kraj svakog znaka označavaju se ili ubijanjem tog znaka ili njegovim mladuncem. Zato se u periodu Ovna (2300-150. p.n.e.) srećemo sa legendom o Zlatnom runu u Grčkoj odnosno predstavom Amona-Ra u Egiptu. Tako možemo približno da datujemo izlazak Izraelaca iz Egipta prema detalju u kome se govori da su čekajući Mojsija, sebi izliti boga od zlata – Zlatno tele dok se Jahveu kao žrtva počinje da prinosi – ovca/jagnje.

Kasnijim poistovećivanjima Amona-Ra i Zevsa dolazi se do još jednog božanstva u Egiptu, hronološki kasnijeg – Apisa u eri Bika (4450-2300. p.n.e.). Iako nemamo istorijskih podataka o Kritu u ovom periodu ne možemo a da ne zabeležimo pomen Minotaura. Sa druge strane, Biku prethode znaci Blazanca i Raka o kojima ne raspolažemo istorijskim činjenicama a onda nailazi znak Lava (10900-8750). Da se podsetimo, prema mitološkim motivima ovog perioda Heraklo i Gilgameš ubijaju lava.

Ukoliko se vratimo na prelaz iz znaka Ovna/Jagnjeta u Ribu ne možemo a da se ne ponovo osvrnemo na ovde iznetu Šafovu tvrdnju prema kojoj je prikaz Isusa kao Dobrog Pastira, ribe i vina, sve do kraja 4. stoleća bio dominantan u hrišćanskoj ikonografiji. Tek početkom 5. stoleća dolazi do uspostavljanja novog hrišćanskog znaka (krsta) i trajnijeg potiskivanja stvarnog značenja predstava Isusa – Jagnjeta Božjeg, Dobrog Pastira ali i Nebeske Ribe.

Razrešenje problema otkud poistovećivanje Isusa sa znakom ribe zahteva dodatna objašnjenja od onih do sada navedenih. Mnoga dela apokaliptičkog karaktera pojavila su se u periodu od 164. g. p.n.e. (Pseudo Danijel) do Karmena Komodijanovog (oko 250. g. n.e.), propovedajući skori kraj sveta i dolazak Hrista – Mesije čija će vladavina biti hiljadugodišnja. Verovalo se u skori dolazak Mesije i u takvoj atmosferi pojavio se Isus sa imenom koje učenik i jevanđelista pripisuje kao lično ime galilejskog proroka, iako je ono ranije shvatano kao simbol jer Isus (na starojevrejskom Ješua/Jošua) znači najpre “spasitelj”, ali i „iscelitelj“ i „zaštitnik“. Njegov soteriološki karakter podvučen je imenom Isus iz Nazareta pri čemu se pomen Nazareta ne vezuje za geografsku odrednicu već za značenje reči Nazorej/Nazarej koja u starojevrejskom ima značenje identično reči Isus – spasitelj. Zbog toga Bendžamin Smit izvodi zaključak da je hrišćanstvu kao verskom pokretu najpre prethodilo poštovanje Isusa lekara i boga, određujući formiranje Isusovog kulta stoleće pre i posle naše ere.

Znak Ribe je trajno obeležila pojava hrišćanstva kao planetarno dominantne religije sa osnovom u Isusovom etičkom učenju i prekid sa prehrišćanskom antičkom tradicijom. Iako je samo hrišćanstvo duboko misteriozofsko učenje koje u sebi objedinjava veliki broj kultova, u 4. stoleću se najpre javlja težnja da ova religija, najpre izjednačena sa ostalim Milanskim ediktom iz 313. godine, postane i državna religija. To će se dogoditi ukazom Teodosija iz 380. godine tako da će u narednom periodu nehrićanska kultura doći na potpunu marginu zbog čega je Justinijanovo ukidanje Akademije 529. godine predstavljalo logični i završni udarac svemu što je prethodilo hrišćanstvu a što su hrišćani pogrdno nazvali paganstvom. Još jedina veza sa antikom bila pravna škola u Beritu/Bejrutu sve dok Justinijan Prvi nije sa Tribonijanom završio kodifikaciju rimskog prava, na taj način sačuvavši ostatke antičke kulture.

Kao što je 476. pao Rim a 529. ugašena Platonova Akademija, još jedino mesto u kome se proučavala antička filosofija i kultura, tako krajem 6. stoleća dolazi do potpune i ničim ograničene dominacije hrišćanske crkve koja će nastupiti sa novim etičkim učenjem koje je u zaveštanje ostavio Isus čije učenje predstavlja stepenik više od njemu prethodećih učenja.