Marko Aleksić:
Neretljani - zaboravljeno srpsko pleme
Pagani na moru
Istorija ranog srednjeg veka srpskih plemena nije dovoljno poznata, pogotovo vreme njihovog doseljavanja na Balkan, formiranja države i pokrštavanja. Epoha kada je na zapadu stvarano carstvo Karla Velikog, kada su Vikinzi plovili severnim morima, a Sloveni stvarali svoje prve države na Balkanu i Alpima, u Rusiji, obalama Baltika i Moravskoj, u domaćoj istoriografiji prekrivena je maglom zaborava i nedostatka podataka. Baš ovakvu sudbinu doživeli su i Neretljani, pleme pomoraca i gusara koji su zahvaljujući svom temperamentu i geografskom položaju među prvim našim sunarodnicima izašli iz tišine srednjeg veka.
Pleme Neretljana živelo je na obali Jadrana, na uskom pojasu od ušća Neretve u Jadran na istoku do Splita na zapadu. Ovu teritoriju, dugačku oko 75 i široku 10-20 km, oni su naselili, kako beleže ranosrednjevekovni hroničari, u ono vreme kada su i ostali Srbi sa severa došli na teritoriju antičke provincije Dalmacije, u prvoj polovini VII veka. Ubrzo zatim, osvojili su i velika srednjejadranska ostrva: Brač, Hvar, Korčulu i Mljet. U svom naletu slovenski moreplovci su pokušali da nasele čak i susednu, italijansku obalu. O slovenskom napadu na beneventanski grad Sipont u zalivu poluostrva Monte Gargano, sačuvan je podatak iz 642. godine, a većina naučnika ovaj pokušaj invazije vezuje upravo za Neretljane.
Svoje ime duguju reci Neretvi, čiji su naziv preuzeli od romanizovanih starosedelaca koje su tu zatekli (lat. Narenta). Običaj da pleme dobije ime po reci čije obale naseljava poznat je kod Slovena: na primer, Vislani u Poljskoj, Strumičani u Grčkoj, Moravci u Češkoj, Bužani po reci Bugu zapadnoj Ukrajini, a kod Srba oblast, a kasnije i država Bosna - po istoimenoj reci čiji naziv je takođe predslovenskog porekla. Osim ovog, Neretljani su nosili i imena Marjani (Primorci) i Pagani, a njihova zemlja zvala se Paganija, Meranija i Krajina. Ovaj poslednji naziv je i najčešći u domaćim izvorima jer su Neretljani naseljavali krajnji severozapad onog dela dalmatinske obale koga su kasnije kontrolisali Srbi, isto kao što se oblast na jugoistoku, blizu reke Bojane na granici sa Vizantijom, takođe zvao Krajina.
Teritorijalna podela balkanskog poluostrva sredinom X veka (po opisu Konstantina Porfirogenita).
Narod sa ostrva Neretve
Prve istorijske podatke o Neretljanima zabeležile su drevne mletačke hronike, iz prve polovine IX veka. Oko 829. godine "poslanik Slovena sa ostrva Neretve" pridošao je u Veneciju da sa duždom sklopi mir i da se pokrsti. Razloge ove posete hroničar ne navodi, ali oni postaju jasniji iz događaja koji slede. Nedugo zatim, Neretljani krše primirje i pljačkaju mletačke trgovce dok su se ovi vraćali iz južne Italije. Novi dužd, Petar Tradenik, poveo je 839. godine flotu na dalmatinske Slovene koji su gusarili po Jadranu. Tada je ugovorio mir sa hrvatskim knezom Mislavom i neretljanskim knezom Družakom (Drosaico, Marianorum judice). I dok se hrvatski gusari jedno vreme ne pominju na Jadranu, dužd je primoran da već sledeće, 840. godine, vodi novi pohod protiv Neretljana u kome je izgubio više od stotinu ljudi, a "on se vratio bez slavlja". U Veneciji je 846. godine zabeležen jedan u nizu napada Slovena, za koga većina istraživača smatra da su ga izveli upravo - Neretljani.
Gusari na vidiku!
Iako su naseljavali relativno malu oblast, Neretljani su posedovali jednu od najjačih flota na Jadranu! Na severoistoku sused im je bila druga, mnogo veća srpska kneževina, Zahumlje, a na severozapadu su se graničili sa Hrvatima. Granicu su najčešće delili i sa Splitom, koji je u ranom srednjem veku bio vizantijski grad. Najstariji opis ove kneževine dao je vizantijski car Konstantin VII Porfirogenit polovinom X veka, u svom poznatom delu De administrando imperio (o upravljanju carevinom). Car ih naziva Pagani i Neretljani (Arentani), a njihovu zemlju Paganija. "Pagani se zovu što ne primiše krst u ono vreme kad su se svi Srbi pokrstili". On navodi i tri župe u Paganiji - Rastoku, Mokro i Dalen, četiri grada - Mokro, Vrulja, Ostrog i Slavineca, kao i ostrva Korčulu (na kome ima i grad), Mljet, Hvar i Brač. Osim što navodi da se župa Dalen ne nalazi na obali, car-pisac ne daje podatke o položaju ovih lokaliteta. Za sada je jedino sigurna ubikacija grada Mokro, središta istoimene župe, koji se nalazio kod današnje Makarske. Omiš, koji se kasnije pominje kao najveće naselje u oblasti, ovde se ne navodi, što znači da polovinom X veka, kao i u više navrata kasnije, nije bio u okviru Paganije.
Srpski nadgrobni spomenik od kamena - mramor, okolina Makarske (XIII - XV vek).
Osim plovidbom, Neretljani su se bavili i trgovinom, uzgajanjem maslina, smokava i vinove loze. Na obroncima Biokova i Mosora i na ostrvima gajili su stoku, a sigurno je da su obrađivali i zemlju. Na osnovu sačuvanih starijih toponi ma vidi se da je ova oblast u ranom srednjem veku obilovala šumama i močvarama, a obradivog zemljišta je bilo malo. To se poklapa i sa opisom prolaska krstaša kroz ove krajeve, krajem XI ve ka. Iz kasnijih srednjevekovnih izvora znamo i to da su se u ove oblasti uvozile žitarice, a izvozilo se vino, usoljena riba, suvo voće i dr. Ipak, najunosnija delatnost bila je gusarenje koje je stalno donosilo značajne prihode. Nije isključeno da se plen delio baš onako kako se i danas deli ulov ribe na ovom delu Jadrana: pola plena pripada onom ko je organizovao lov i čiji su brodovi (knez ili župan), a drugu polovinu dele ravnopravno svi učesnici, članovi posada. Tip broda koji su koristili Neretljani zvao se sagena. To je duguljast, relati vno plitak brod vitkog trupa i oštrog p ramca koji se odlikovao velikom brzinom (lat. sagitta - strela). Brod je imao jarbol, a posadu je činilo 40 veslača, koji su ujedno bili i borci. Sličan tip broda bio je dobro poznat u Mediteranu, gradili su g a i drugi Sloveni, a bliski su im i vikinški drakari, na kojima su skadinavski ratnici počeli češće da pljačkaju zapadnu Evropu upravo u ovo vreme, početkom IX veka. Osim sagene, u upotrebi je bila i kondura, brod sličnog tipa, ali dosta manji, sa posadom od 20 ljudi, kao i manji tipovi brodova i barki.
Rekonstrukcija izgleda sagene, brzog ratnog broda sa posadom od 40 veslača - boraca na kome su plovili Neretljani (X vek).
Dok su Vikinzi pljačkali obale Britanije, Franačke i arapske Španije, u Sredozemlju su najveću opasnost predstavljali arabljanski gusari. Vizantijske flote tada su bile najmoćnija pomorska sila na Mediteranu, ali je njena trgovina sa zapadnom Evropom bila ugrožena od kada su Arabljani 30-ih i 40-ih godina IX veka redom zauzeli bogate gradove Sicilije (Palermo, Mesina) i južne Italije (Brindizi, Tarent, Bari). U takvim okolnostima, pomorski put uz razuđenu dalmatinsku obalu bio je najbezbedniji. Pored Venecije, preko koje se odvijao i najveći deo trgovine sa zapadom, Vizantija je držala i luke Kotor, Dubrovnik, Split, Trogir, Zadar, Rab i Osor. Naravno, nije trebalo mnogo vremena da i oni postanu meta saracenskih gusara. Prvi njihov zalet dublje u Jadran desio se 841. godine, kada je flota od 36 brodova opljačkala i zapalila redom Osor, Ankonu (u papskoj državi), zatim Budvu, Rose, kotorski donji grad i svetomiholjsku Prevlaku u Boki Kotorskoj. U odsustvu većih vizantijskih snaga u Jadranu, venecijanska i dalmatinska flota su trpele ozbiljne poraze.
Arapski napadi na Jadranu kulminirali su petnaestomesečnom opsadom Dubrovnika, koja je otpočela 866. godine. Dubrovački poslanici koji su otišli da mole pomoć od svog vladara, zatekli su na dvoru u Konstantinopolju novog cara, Vasilija I Makedonca (867-886). Želeći da ojača vizantijsku politiku na zapadu, ovaj vladar je poslao stotinu ratnih brodova pod zapovedništvom drungarija flote Nikite Orifa u pomoć opsađenom gradu. Na samu pojavu carske flote u blizini gradske luke, Saraceni su povukli opsadu, a Nikita Orif je preduzeo kontraofanzivu protiv njih u južnoj Italiji. Tokom borbi oko Barija 869-871. godine, u hrišćanskom savezu sa 400 lađa je i kralj Italije Ludvig II, ali i Srbi i Hrvati. Među Srbima, koje su Dubrovčani kao vizantijske saveznike prevezli na svojim brodovima, pominju se Zahumljani, Travunjani i Konavljani, ali ne i Neretljani. Zašto? Pa, oni su u to vreme zabavljeni drugim stvarima. Bave se izgleda onim što najbolje znaju da rade, te sredinom marta 870. godine njihov plen postaju papini poslanici, koji su se upravo vraćali sa crkvenog sabora u Carigradu. To je bio razlog da Vasilije I pošalje flotu koja upokorava dalmatinske Slovene. Pokrštavanje je bilo jedan od ključnih uslova mirovnog sporazuma. Papini poslanici su oslobođeni i stigli su u Rim krajem godine, gde su ubrzo sačekali radosnu vest o oslobađanju Barija 2. februara 871. godine.
Manji brod sa posadom od 8 do 10 ljudi otkriven ispred ulaza u ninsku luku (Hrvatska) - druga polovina XI veka.
Gusarski napadi arapskih moreplovaca nisu zaobišli ni neretljanske obale, o čemu svedoči njihovo pljačkanje ostrva Brača 872. godine. Međutim, Vasilije I je ubrzo proterao Arape iz Tarenta i svih ostalih kopnenih tvrđava, pa je tako zalaganjem vizantijske politike saracensko prisustvo u Italiji i na Jadranu bilo na zalasku. Sa druge strane, kada je carska flota napustila vode Jadrana, Pagani nisu dugo odolevali iskušenjima, pa ih ponovo zatičemo 887. godine u žestokim sukobima sa Venecijom. Te godine dužd Petar Kandijan došao je sa 12 brodova u neretljanske vode i u luci Mokro uništio pet brodova Neretljana. Međutim, u bici na kopnu Mlečani su doživeli poraz, a sam dužd je bio i najveći gubitnik - izgubio je život...
Постови
