U znaku triskelesa

dr Milorad Stojić:

U ZNAKU TRISKELESA

Triskeles, trokraka spirala, predstavlja veoma stari motiv na evropskom prostoru, posebno omiljen kod Kelta koji su njime ukrašavali gotovo sve vrste predmeta. Slučajni nalazi u Pomoravlju i basenu Mlave, kao i na deset lokaliteta u srednjoj Evropi, ukazuju da su pronađena bronzana dugmad i trolisni razvodnici za kožnu opremu, ukrašeni ovim motivom trokrake spirale, osim svoje praktične upotrebe imali i očigledno simboličko značenje i svojevrsnu kultnu ulogu

Iz Pomoravlja i basena Mlave potiče 36 slučajnih nalaza bronzanih dugmadi i trolisnih razvodnika za kožnu opremu, s kraja II i početka I veka pre n.e, od kojih je najveći deo ukrašen motivom trokrake spirale - triskelesa. Pored Velikog vetrena, gde je u ostavi Skordiska iz I veka pre naše ere između ostalog pronađeno i 14 dugmadi i trolisnih razvodnika ukrašenih motivom triskelesa, ovi zanimljivi predmeti poznati su sa još pet nalazišta u Pomoravlju i basenu Mlave: Hisar u Leskovcu, Gradina iznad groblja u Majuru (kod Jagodine), Glavica u Gornjem Štiplju (kod Jagodine) i Čair - Rudine u Viminacijumu. Osim 14 primeraka sa Velikog vetrena, trolisna dugmad pronađena su i na 10 lokaliteta u srednjoj Evropi, koliko i u Pomoravlju i basenu Mlave, na istom prostoru odakle potiču i dugmad ukrašena mrežastim motivom.

Rečni putevi - najverovatnija veza između različitih evropskih lokaliteta

Dugmad i trolisni razvodnici, ukrašeni triskelesima ili mrežastim motivom, potiču iz obodnih područja panonskog basena, a pripadali su keltskim plemenima. Najveća koncentracija ovih predmeta je u basenu Mlave, iz čega bi se, možda, moglo zaključiti da su se ovi predmeti tu proizvodili. Međutim, moguće je da su izrađivani i na nekom drugom području (na primer, na severozapadnom obodu panonskog basena) i da su u basen Mlave stizali preko jedne od najznačajnijih luka na Dunavu - koja će se u rimsko vreme zvati Viminacijum, i da su odatle distribuirani u druga područja (na primer u Pomoravlje). Dakle, veza između basena Mlave i ostalih područja na kojima su nalažena dugmad i razvodnici ukrašeni triskelesom, mogla se održavati Dunavom i rekama njegovog sliva. Da se na području Viminacijuma nalazila luka, koja je funkcionisala i tokom prethodnih perioda praistorije, upućuju mnogi nalazi sa ovog lokaliteta. U to spadaju i brojni keltski nalazi s kraja IV i početka III veka pre n.e, među kojima su posebno brojni ukrasni predmeti, koji su nesumnjivo stigli na ovo područje iz srednje Evrope. Kako takvih predmeta nema ni na jednom pravcu suvozemnih puteva (duž reka, niti po obodu panonske nizije) iz srednje Evrope prema zoni Velike konfluence, može se zaključiti da su oni ovde mogli stići jedino rečnim putem - Dunavom. Prema tome, bez obzira što se područje Pomoravlja i basena Mlave nalazi na suprotnom kraju panonske nizije u odnosu na pomenute lokalitete u srednjoj Evropi, veza ta dva područja mogla se prilično lako održavati vodenim putem.

Praktična i kultna uloga

Iz činjenice da su ukrašeni triskelesom, može se zaključiti da su ovi predmeti, pored svoje praktične namene, imali i određeno simboličko značenje. Već na osnovu oblika dela predmeta na kome se nalazi motiv triskelesa - kalotasto ispupčenje u sredini kruga - može se pretpostaviti da je ta simbolika povezana sa nebom i, verovatno, najmarkantnijim telom na nebu - Suncem. Na istu simboliku upućuje i razvodnik na kome se nalaze urezani krugovi (astrološki znak za Sunce je krug sa obeleženim centrom).

Savijeni krajevi triskelesa sugerišu kretanje u određenom smeru. Na dugmadima sa četiri ušice, koja su očito pričvršćivana na neko istaknuto (centralno) mesto na opremi čoveka ili konja (što podrazumeva posmatranje pod pravim uglom predmeta i triskelesa), krajevi triskelesa povijeni su udesno. Kod dugmadi sa jednom ušicom i puno livenim ispupčenjem i onih sa dvema ušicama kao i kod trolisnih razvodnika - zastupljeni su u približno istom broju primerci na kojima su triskelesi povijeni ulevo i oni koji su povijeni udesno. Moguće je da su u pitanju predmeti predviđeni da stoje na ormi na bočnim stranama čoveka ili konja; povijeni krajevi triskelesa na dugmadima, u tom slučaju, ne bi imali značenje orijentacije levo ili desno već kretanja unapred. Na kultnu ulogu ovih predmeta upućuje crvena boja inkrustacije - boja krvi, vatre i sunca.

Zanimljivo je da među triskelesima sa povijenim krajevima, 14 imaju završetke orijentisane ulevo i isto toliko udesno. Interesantno je, takođe, da su na pojednim vrstama dugmadi krajevi triskelesa povijeni isključivo ulevo, kao što su to dugmad sa šuplje livenim kalotastim ispupčenjem kod kojih su oni savijeni ulevo. Indikativno je da su oba dugmeta sa četiri ušice ukrašena triskelesima čiji su krajevi savijeni udesno.

Višeslojno značenje motiva

Krug je simbol neba, nebeskog ciklusa, pokrivač sveta, stanište bogova i besmrtne duše, predstava Sunca... Mrežasti motiv može se protumačiti kao ilustracija lavirinta - simboličke slike mnoštva puteva od kojih samo jedan vodi ka pravom cilju. Za vlasnika predmeta, ova predstava je putokaz ka odredištu, ili zamka da neprijateljske sile u ovom spletu transcedentalnih puteva zauvek lutaju. Da je simboličko značenje ovog motiva povezano sa značenjem triskelesa ukazuje činjenica da je i on kao i većina trokrakih spirala inkrustovan emajlom iste, crvene boje. Na ovim predmetima postoje dve vrste triskelesa: sa povijenim krajevima i u obliku trokrakog motiva ("Mercedesov znak").

Triskeles predstavlja veoma stari motiv na evropskom prostoru. Njime su ukrašavani pojedni primerci keramike Pre-Cucuteni kulture (V milenijum pre n.e.), dugmad iz Mikene (XIII-XII vek pre n.e.) i keramika basarabi stila (VIII-VII vek pre n.e.). Isti motiv nalazi se na jednoj od figura na bronzanom ukrasu za glavu iz Sofronijeva (kraj VII veka pre n.e.), a čest je i na grčkom novcu

Postavlja se pitanje simboličkog značenja ovih predmeta na kojima se nalazi motiv triskelesa. Uzorak od pedeset primeraka (16 iz ostave sa Velikog vetrena i 34 sa ostalih lokaliteta u Pomoravlju i basena Mlave) određene vrste predmeta iz relativno kratkog vremenskog perioda i sa srazmerno male teritorije, daje nove elemente za tumačenje značenja ovog motiva.

Činjenica je da prve asocijacije prilikom viđenja motiva na ovim predmetima mogu biti "figuralne" - konj u trku ili ptica u letu. U tom slučaju simboličko značenje je relativno jednostavno. Na primer: vatreni konj propinje se iz tame podzemnog sveta "ispod zapadnog okeana" da bi sa svojim jahačem (ljudskom dušom) odjezdio večnim nebeskim bogovima. Nebrojane su legende konjičkih naroda (kakvi su bili i Skordisci) o nerazlučivoj simbiozi jahača i njegovog konja. Danju jahač usmerava kretanje svog konja; kretanje se može nastaviti i noću zahvaljujući izoštrenim konjskim čulima. Dakle, jahač sa svojim konjem nesmetano nastavlja svoj put, prelazi iz dana u noć, iz života u smrt, iz noći u dan - iz smrti u novi život. Izvesno je da je upravo ova sposobnost konja doprinela da se plemenita životinja poveže sa htonskim svetom. Konj iz donjeg sveta je crven, baš kao staklena pasta kojom su inkrustovani motivi na bronzanim predmetima (još jedan prilog onima koju zastupaju mišljenje da triskeles simboliše konja). On je ovaploćenje tri htonska elementa: podzemne vatre, podzemne vode i zemlje.

Oni koji u triskelesu, pre svega, vide stilizovnu pticu, svakako da smatraju da ova predstava simboliše glasnika bogova - vezu između ljudi na zemlji i bogova na nebu. I oni koji triskeles tumače kao predstavu kretanja Sunca, imaju pravo. Povijeni krajevi ovog trokrakog motiva, koji je izveden na kalotastoj ploči, kao da ilustruju zračenje i neprekidno kretanje zvezde koja daje život na zemlji. U ovom slučaju, crvena boja u triskelesima može značiti večnu sunčevu vatru. Značajan prilog zastupnicima ovakvog tumačenja jeste predstava na razvodniku. Na njemu se nalaze tri kruga sa označenim centrom, raspoređena u tri polja koja na kaloti ovog predmeta formiraju kraci triskelesa. Nije li ovde reč o personifikaciji vrhovnog keltskog boga - boga Luga, zvanog "lice sunca" ili, možda, o atributu boga rata - Ogmea, o čemu ima izvesnih pisanih indicija? Zanimljivo je da je zodijački znak sunca upravo krug sa tačkom u centru.

Različiti tipovi triskelesa

Teškoće u utvrđivanju preciznog simboličkog značenja ovih predmeta čini složenijim i to što na njima postoje tri tipa triskelesa: sa povijenim krajevima ulevo, sa povijenim krajevima udesno i u obliku trokrakog ureza ("Mercedesov znak"). Kelti, kao i mnogi drugi narodi, orijentisali su se u prostoru na taj način što su lice okretali izlazećem suncu; u tom slučaju desna strana tela usmerena je jugu, a leva strana severu. I prilikom različitih obreda predviđanja događaja, povoljni predznaci očekivani su na desnoj strani. I kod većine ostalih naroda, desna strana, na kojoj je desnica u kojoj se nosi oružje, važnija je od leve strane. Karakteristično je da su krajevi na triskelesima na dugmadima sa četiri ušice, koja su nesumnjivo stajala na centralnom mestu (konjske glave?), povijeni udesno, dakle na onu stranu sa koje se po verovanju Kelta očekivalo nešto što će za njih biti povoljno. Nameće se pitanje da li su triskelesi na ostalim predmetima koji se ovde prikazuju zaista povijeni ulevo ili udesno. Naime, ukoliko su ti predmeti stajali bočno, odnosno simetrično na opremi, onda se pre može govoriti o orijentaciji napred - nazad, nego levo - desno. Pošto među ovim predmetima ima približno isto onih čiji su triskelesi suprotno povijeni, najverovatnije je da su ti predmeti zaista stavljani simetrično, odnosno bočno, i da su krajevi triskelesa sugerisali pre kretanje unapred nego unazad.

Ima dosta osnova u tvrdnji da je triskeles za četvrtinu redukovani motiv svastike, i da ima simboličko značenje kao ovaj prastari simbol kretanja sunca. I mišljenje da ovi kružni predmeti sa predstavom trokrake spirale predstavljaju točak - simbol Sunca - atribut važnih keltskih bogova, ima potporu u likovnim predstavama (na primer na kotlu iz Gundenstrupa) i u mitologiji (majka boga Luga je bila srebrni točak, bog s točkom - Taranis).

Svakako da nije slučajno što su motivi na daleko najvećem broju predmeta inkrustovani emajlom crvene boje. Izvesno je da je crvena staklena pasta zamena za skupoceni koral - okamenjenu Meduzinu krv, omiljeni materijal koji su Kelti koristili za inkrustovanje motiva na svojim umetničkim predmetima počevši od kraja VI veka pre n.e. Simbolička značenja crvene boje je nesumnjivo proistekla iz njene sličnosti sa bojom krvi. Crvena boja je ratnička boja, simbol srčanosti. Nije slučajno što je upravo crvena boja boja bogova rata. Zanimljivo je, međutim, da crvena boja kod Kelta ima i druga značenja; na primer: bog - druid Dagda je crven od velikog znanja.

Osim trokrake spirale, trokrakog motiva i tri kruga kojima su ukrašeni bronzani predmeti iz Pomoravlja i donjeg toka Mlave, broj tri javlja se i u konstruktivnim elementima razvodnika - koji imaju tri alke. Zanimljivo je, takođe, da je u Pomoravlju zastupljen još jedan tip razvodnika u obliku tri povezane alke, koji nesumnjivo predstavljaju varijantu trolisnih razvodnika. Po svemu sudeći, i sami ovi predmeti karakteristične trolisne forme imaju verovatno slično simboličko značenje kao i najzastupljeniji simbolički motiv - trokraka spirala - triskeles.

Samoodbrambena priroda simbola

Očito je da je simboličko značenje ovih predmeta veoma složeno. Simboličko značenje jednog, po formi istovremeno apstraktnog i figuralnog motiva, nesumnjivo je kompleksno i višeslojno. Lako je u triskelesu sa povijenim krajevima doživeti konja u trku, krilatog konja, ili pticu u letu. Kretanje je sugerisano postavljanjem ovog motiva na kalotasto središte kružnog predmeta kada se triskeles vidi kao apstraktna predstava. Triskeles se može shvatiti i kao znak božanske trijade, ili tri najvažnija prirodna elementa: zemlje, vode i vazduha. U crvenim kracima, koji obuhvataju kalotu u središtu predmeta, mogu se prepoznati munje koje baca bog (Taranis?). Čini se da ništa tako očigledno ne ilustruje kretanje i višestruka značenja sunca kao ovi diskovi koji se čine da ih trokraka spirala neprekidno okreće. Utrljana crvena boja u uzane brazde može značiti krv koja teče u žilama, omogućavajući tako život, ili krv koja ističe, predočavajući gašenje života.

Sve što je predočeno u vezi sa istraživanjem simboličkog značenja motiva triskelesa, potvrdilo je i svojevrsnu samoodbrambenu prirodu simbola koja ne dozvoljava da se dođe do cilja - željeni rezulatat je u obrnutoj srazmeri u odnosu na uloženi rad. Potvrđeno je da simbolika, najčešće, nije stvorena na racionalnoj osnovi. Nastala je spontano, u određenim okolnostima, uslovljenim izuzetno složenom društvenom situacijom i duhovnim stanjima koji se ne mogu rekonstruisati na osnovu artefakata.

Međutim, činjenica je da ovi brojni predmeti koje odlikuje trokraka spirala, karakterišu jedno od keltskih plemena - Skordiske, i to u vreme njihovih izuzetno teških borbi sa Rimljanima, posle 130. godine pre n.e. Ostaje pitanje da li su u tom odsudnom razdoblju ovi predmeti sa motivom triskelesa proizvođeni masovno u propagandne svrhe, kao sredstvo podsećanja na dubinu tradicije ovog keltskog naroda, ili su oni samo oznake konjice Skordiska?